Tiêm kích F-16 Ukraine rơi trong lần đầu tham chiến làm dấy lên tranh cãi về quy trình đào tạo được rút ngắn của phi công Ukraine.
Giới chức Ukraine hôm 29/8 xác nhận một tiêm kích F-16 bị rơi khi ứng phó đợt tập kích bằng tên lửa và máy bay không người lái (UAV) của Nga trước đó ba ngày, khiến phi công hàng đầu nước này là trung tá Oleksiy Mes thiệt mạng. Đây là chiếc F-16 đầu tiên của Ukraine bị phá hủy kể từ khi nước này tiếp nhận lô tiêm kích do đồng minh phương Tây viện trợ hồi đầu tháng.
Không quân Ukraine tới nay chưa công bố nguyên nhân sự việc. Wall Street Journal hôm 5/9 dẫn lời các quan chức Mỹ giấu tên nói rằng Ukraine chưa tìm thấy bằng chứng cho thấy chiếc F-16 bị phòng không đồng đội bắn nhầm hay lực lượng Nga bắn hạ, cũng như không có dấu hiệu máy bay gặp trục trặc kỹ thuật.
Một quan chức Mỹ cho biết một tên lửa của Nga đã phát nổ gần chiếc F-16 trước khi nó biến mất khỏi màn hình radar. Người này nêu giả thuyết vụ nổ làm hỏng máy bay hoặc buộc phi công cơ động vòng tránh và bay quá sát mặt đất, góp phần gây ra vụ tai nạn.
Tiêm kích F-16 Ukraine trong ảnh công bố ngày 5/8. Ảnh: X/ZelenskyyUa
Điều khiển tiêm kích tham chiến là một trong những nhiệm vụ phức tạp và nguy hiểm nhất của mọi lực lượng không quân. Nhiều phi công giỏi nhất của Mỹ cũng từng trải qua các vụ rơi F-16, trong đó có Chủ tịch Hội đồng Tham mưu trưởng Liên quân CQ Brown và cựu tham mưu trưởng không quân David Goldfein.
Khóa huấn luyện tiêm kích F-16 cơ bản của Mỹ thường kéo dài 9 tháng. Các phi công hoàn tất khóa học sẽ chuyển đến đơn vị tác chiến và tiếp tục huấn luyện trong nhiều tháng, trải qua hàng loạt đợt diễn tập trước khi được xác nhận đủ khả năng chiến đấu trong điều kiện thực tế.
Trong khi đó, chương trình huấn luyện phi công F-16 cho Ukraine được rút ngắn chỉ còn 6 tháng, họ cũng lập tức phải tham chiến không lâu sau khi tốt nghiệp.
Các quan chức phương Tây đang tranh cãi liệu Ukraine có thực sự khôn ngoan khi triển khai tiêm kích F-16 chỉ vài tuần sau khi tiếp nhận, cũng như cử phi công với số giờ bay hạn chế tham chiến.
Mỹ và đồng minh chưa có kế hoạch điều chỉnh chương trình huấn luyện phi công F-16 Ukraine. Tuy nhiên, một quan chức quốc phòng cấp cao của phương Tây cảnh báo vụ rơi ngày 26/8 "cho thấy điều gì sẽ xảy ra khi các vị cố gắng đẩy nhanh tiến trình".
Oleksiy Mes trên buồng lái tiêm kích F-15D khi thăm Mỹ hồi năm 2019. Ảnh: Sprotyv
Chương trình đào tạo phi công Ukraine từng bị trì hoãn trong nhiều tháng khi chính quyền Tổng thống Joe Biden cân nhắc có nên cho phép đồng minh chuyển F-16 cho Kiev hay không. Khi nhận mẫu tiêm kích này, Ukraine đối mặt với loạt trận tập kích tên lửa và UAV với cường độ ngày càng tăng, phá hủy nhiều nhà máy điện và hạ tầng năng lượng.
Trung tá Oleksiy Mes là một trong số ít phi công Ukraine tham gia khóa huấn luyện vận hành F-16 tại Đan Mạch vào tháng 8/2023. Vài tháng sau, một nhóm phi công Ukraine khác cũng tham gia khóa đào tạo tại căn cứ Vệ binh Quốc gia Mỹ ở bang Arizona.
Những người hoàn thành khóa đào tạo tại châu Âu đã trở về Ukraine cùng tiêm kích F-16 vào mùa hè này. Trước vụ tai nạn, đại diện chính phủ Đan Mạch bày tỏ lo ngại về khả năng bay đơn của một số phi công F-16 Ukraine, một quan chức quốc phòng cấp cao cho biết.
Phi công Ukraine có nhiều năm vận hành tiêm kích do Liên Xô chế tạo, song nhiều người chật vật khi học cách lái F-16, đặc biệt do tài liệu hướng dẫn viết bằng tiếng Anh và không phải ai cũng đủ trình độ sử dụng ngôn ngữ này. Theo một quan chức phương Tây, vài phi công Ukraine tham gia khóa học tại Đan Mạch đã bị đánh trượt do vấn đề ngôn ngữ.
Mes không thuộc diện những phi công gây lo ngại, mà là một trong số ít người hoàn tất khóa học ở Đan Mạch với chương trình gồm các tình huống mà họ có thể đối mặt trên chiến trường. Một quan chức Mỹ cấp cao cho biết phi công Ukraine tập trung vào khoa mục phòng không, thay vì học tất cả kỹ năng thực hiện nhiệm vụ mà F-16 có thể đảm nhận.
"Đối phó tên lửa hành trình là nhiệm vụ rất khó, từ bám bắt mục tiêu trên radar, đến tiếp cận và sử dụng vũ khí phù hợp trên máy bay", một cựu phi công tiêm kích Mỹ nhận định.
"Chắc chắn binh sĩ Ukraine gặp khó khăn khi tiếp nhận và học cách vận hành F-16", Michael Kofman, chuyên gia tại Quỹ Hòa bình Carnegie tại Mỹ, nhận xét.
Hai chiếc F-16 trong lô đầu tiên Ukraine tiếp nhận từ phương Tây ngày 4/8. Ảnh: AFP
Hiện một số ít phi công Ukraine vẫn tham gia khóa học tại bang Arizona của Mỹ, Đan Mạch và một cơ sở mới mở ở Romania. Căn cứ tại Đan Mạch sẽ đóng cửa vào cuối năm nay khi không quân nước này chuyển từ F-16 sang tiêm kích tàng hình F-35.
Các quan chức Ukraine và phương Tây từ chối tiết lộ số lượng chính xác phi công F-16 đang được đào tạo. Họ thừa nhận Ukraine sẽ phải mất nhiều tháng để có đủ phi công cho một phi đoàn với 24 tiêm kích.
Cựu phi công Mỹ nhận định Ukraine đã vội vã đẩy nhanh quá trình huấn luyện và triển khai phi công chiến đấu, nhưng nhấn mạnh điều này là vì tình thế bắt buộc và không đồng nghĩa rằng Oleksiy Mes chưa sẵn sàng chiến đấu.
"Họ là phi công tiêm kích từ trước khi bắt đầu huấn luyện trên F-16, nhiều người trong đó đã thể hiện tài năng, chứ không phải các học viên phi công chưa có kinh nghiệm. Phi công phương Tây chưa bao giờ phải đối mặt với những mối đe dọa như Mes", cựu sĩ quan Mỹ nêu quan điểm.
Nguyễn Tiến (Theo WSJ, AFP, AP)