Bản đồ gene người, thuốc điều trị béo phì, nghiên cứu về hệ vi sinh đường ruột, gene gây ung thư là những khám phá quan trọng nhưng vẫn "lỡ hẹn" giải Nobel.
Chiều 7/10, giải Nobel Y sinh 2024 sẽ được trao cho những đóng góp lớn về lĩnh vực này trong những năm qua. Giải thưởng được thành lập bởi nhà công nghiệp Thụy Điển Alfred Nobel hơn một thế kỷ trước, nhằm tôn vinh những công trình đột phá.
Việc dự đoán ai sẽ giành được vinh dự khoa học hàng đầu là vô cùng khó khăn. Danh sách rút gọn và người đề cử vẫn là một bí mật, và các tài liệu tiết lộ chi tiết về quy trình lựa chọn được niêm phong trong 50 năm.
Tuy nhiên, không thiếu những khám phá xứng đáng với giải Nobel. Các chuyên gia đã điểm tên 4 đột phá trong lĩnh vực Y sinh chưa nhận được cuộc gọi danh giá từ Stockholm.
Bản đồ gene người
Bản đồ gene người đầu tiên là một ứng cử viên thường được thảo luận cho giải Nobel. Dự án táo bạo được khởi động vào năm 1990 và hoàn thành vào năm 2003. Việc giải mã gene hình thành sự sống con người có sự tham gia của cộng đồng quốc tế, gồm hàng nghìn nhà nghiên cứu tại Mỹ, Anh, Pháp, Đức, Nhật Bản và Trung Quốc.
Nỗ lực này tác động sâu rộng đến sinh học, y học và nhiều lĩnh vực khác. Tuy nhiên, một lý do khiến dự án có thể chưa giành được giải Nobel là số lượng người tham gia quá lớn.
Theo quy tắc do Nobel đặt ra trong di chúc năm 1895, giải thưởng chỉ có thể vinh danh tối đa ba người cho mỗi hạng mục. Đây là thách thức ngày càng tăng do tính chất hợp tác của các nghiên cứu khoa học.
Cách mạng trong điều trị béo phì
Cứ 8 người trên thế giới thì có một người mắc bệnh béo phì - con số này đã tăng gấp đôi kể từ năm 1990. Sự phát triển của các loại thuốc giảm cân bom tấn "bắt chước" sự hoạt động của hormone GLP-1 đã làm rung chuyển cộng đồng y tế trong vài năm qua. Đây là loại hormone được sản xuất trong ruột, khi các chất dinh dưỡng đi vào cơ quan này. GLP-1 đóng vai trò quan trọng trong việc kiểm soát đường huyết, giúp con người cảm thấy no. Các nhà nghiên cứu tin rằng việc giảm cảm giác thèm ăn xảy ra ngay sau khi phẫu thuật giảm cân một phần là do tăng sản xuất GLP-1.
Các loại thuốc giảm cân dựa trên hormone GLP-1 có tác dụng giảm lượng đường trong máu và hạn chế cảm giác thèm ăn, có tiềm năng mở ra một kỷ nguyên mới cho điều trị béo phì và các tình trạng liên quan như tiểu đường type 2.
Ba nhà khoa học - phó giáo sư Svetlana Mojsov, tiến sĩ Joel Habener và Lotte Bjerre Knudsen tham gia vào quá trình phát triển loại thuốc này. Thuốc có tên semaglutide, đã giành Giải thưởng Nghiên cứu Y học Lâm sàng Lasker-DeBakey 2024, thường được coi là giải thưởng "dự đoán Nobel".
Mojsov, nhà sinh hóa học, phó giáo sư nghiên cứu tại Đại học Rockefeller, và Habener, nhà nội tiết học và giáo sư y khoa tại Trường Y Harvard, đã giúp xác định, tổng hợp GLP-1. Knudsen, cố vấn khoa học trưởng về nghiên cứu và phát triển ban đầu tại Novo Nordisk, đóng vai trò quan trọng trong việc biến nó thành loại thuốc hiệu quả thúc đẩy giảm cân mà hàng triệu người đang sử dụng hiện nay.
Huy chương được trao cho Người đoạt giải Nobel Y sinh tại New York, Mỹ, tháng 12/2020. Ảnh: Reuters
Nghiên cứu về hệ vi sinh đường ruột
Hàng nghìn tỷ vi khuẩn, virus và nấm sống trên và trong cơ thể con người, được gọi chung là hệ vi sinh ở người.
Với những tiến bộ trong giải trình tự gene hai thập kỷ qua, các nhà khoa học đã có thể hiểu rõ hơn về hoạt động của các loại vi khuẩn này, cách chúng giao tiếp với nhau và tương tác với các tế bào người, đặc biệt là trong ruột. Hàng chục bệnh, bao gồm béo phì, thiếu dinh dưỡng, tiểu đường, bệnh tim mạch, ung thư và dị ứng, có liên quan đến sự thay đổi trong hệ vi sinh vật đường ruột.
Tuy nhiên, theo David Pendlebury, người đứng đầu bộ phận phân tích nghiên cứu tại Viện thông tin khoa học Clarivate, nghiên cứu lĩnh vực này đã quá hạn nhận được giải Nobel.
Nhà sinh vật học, tiến sĩ Jeffrey Gordon; giáo sư Robert J. Glaser tại Đại học Washington ở St. Louis, là người tiên phong trong lĩnh vực này. Gordon nỗ lực tìm hiểu hệ vi sinh vật đường ruột của con người và cách nó định hình sức khỏe, bắt đầu bằng nghiên cứu trong phòng thí nghiệm trên chuột. Ông dẫn đầu công trình phát hiện ra hệ vi sinh vật đường ruột đóng vai trò quan trọng, liên quan đến tình trạng suy dinh dưỡng, ảnh hưởng đến gần 200 triệu trẻ em toàn cầu. Đến nay, ông đang phát triển các biện pháp can thiệp về thực phẩm nhắm mục tiêu cải thiện sức khỏe đường ruột.
Gene gây ung thư
Vào những năm 1970, các nhà khoa học lần đầu phát hiện ung thư đôi khi di truyền trong gia đình. Nhưng quan niệm phổ biến vềung thư vú không tính đến bất kỳ yếu tố di truyền nào gây ra căn bệnh này.
Với nền tảng nghiên cứu sự khác biệt về gene giữa người và tinh tinh, Mary-Claire King, hiện là giáo sư y khoa và khoa học gene tại Trường Y Đại học Washington, đã áp dụng một phương pháp mới.
Làm việc từ rất lâu trước khi các nhà khoa học lập được bản đồ về hệ gene người, King đã dành 17 năm để phát hiện và xác định vai trò của đột biến gene BRCA1 trong ung thư vú và buồng trứng.
Khám phá này đã cho phép xét nghiệm gene có thể xác định những phụ nữ có nguy cơ mắc ung thư vú cao hơn cũng như những bước cần thực hiện để giảm nguy cơ, chẳng hạn sàng lọc thêm và phẫu thuật dự phòng.
Từ năm 1901 đến nay, Ủy ban Nobel đã trao tổng cộng 113 giải Y Sinh. Người trẻ nhất từng đoạt giải là nhà khoa học Frederick G. Banting, được vinh danh khi mới 32 tuổi, vì đã khám phá ra insulin. Người cao tuổi nhất là Peyton Rous cho công trình phát hiện virus gây khối u. Ông được xướng tên năm 1966, ở tuổi 87.
Thục Linh (Theo CNN)