Có thể bạn đã thực hiện một vài khoản chi tiêu mà sau này cảm thấy hối tiếc. Và bạn chắc chắn không phải là người duy nhất. Chúng ta đều biết ai đó đã từng bị cuốn vào việc mua hàng bốc đồng hoặc mua một món hàng đắt đỏ. (Cảm thấy có lỗi.)
Nhưng tại sao chúng ta lại để chi tiêu vượt khỏi tầm kiểm soát ngay cả khi chúng ta đã biết rõ hơn? Đôi khi chính tâm trí của chúng ta chơi xấu với mình. Dưới đây là 5 lý thuyết tâm lý có thể đứng sau những quyết định chi tiêu tồi tệ của bạn.
1. Chiết khấu phần thưởng trì hoãn (Delayed Reward Discounting)
Bạn đã bao giờ quá đói mà quyết định ghé qua cửa hàng thức ăn nhanh và ăn một món không tốt cho sức khỏe, dù bạn có thể đợi để nấu một bữa ăn ngon tại nhà? Hoặc có thể bạn đã uống thêm một ly rượu nữa dù biết rằng có thể sẽ bị đau đầu vào sáng hôm sau?
Theo nhà tâm lý học Carla Marie Manly ở Santa Rosa, California, thuật ngữ kỹ thuật cho kiểu suy nghĩ này là “giảm giá trị phần thưởng bị trì hoãn.” Đây là sự ưu tiên cho những phần thưởng nhỏ, tức thì thay vì những phần thưởng lớn hơn nhưng bị trì hoãn.
Giảm giá trị phần thưởng bị trì hoãn là một lý do tại sao một số người có xu hướng chi tiêu quá mức. “Kiểm soát bốc đồng tốt hơn ― sự sẵn sàng trì hoãn sự thỏa mãn ― là sự khác biệt chính giữa những người không chi tiêu quá mức và những người làm vậy,” Manly nói. Những người sẵn sàng dừng lại và cân nhắc rủi ro so với lợi ích của một quyết định chi tiêu có xu hướng có thói quen chi tiêu tốt hơn.
“Những người bốc đồng và không dừng lại để chờ đợi phần thưởng trong tương lai ― có thể đạt được mà không phải trả những khoản phạt như tài khoản bị thấu chi hoặc lãi suất thẻ tín dụng ― sẽ rơi vào một chu kỳ chi tiêu không may mắn và tốn kém,” cô giải thích.
2. Nguyên tắc khan hiếm (The Scarcity Principle)
Nguyên tắc khan hiếm là một lý thuyết kinh tế xem xét mối quan hệ giữa cung và cầu. Khi áp dụng vào lĩnh vực tâm lý học, nguyên tắc khan hiếm cơ bản chỉ ra rằng càng ít có sẵn một thứ gì đó, nó càng được mong muốn hơn. Vì vậy, khi đưa ra các quyết định chi tiêu, bạn có thể cảm thấy áp lực phải mua thứ gì đó vì bạn nghĩ rằng nó sẽ sớm hết hàng, theo giáo sư Vassilis Dalakas, chuyên gia về tâm lý học người tiêu dùng tại Đại học Bang California San Marcos.
Ví dụ, khi mua sắm trực tuyến, bạn có thể thấy một thông điệp như “ưu đãi có thời hạn” hoặc “chỉ còn hai món ở mức giá này.” Những tuyên bố đó có thể đúng hoặc không, nhưng dù sao bạn vẫn cảm thấy một sự gấp rút để mua.
“Một người tiêu dùng đang phân vân không biết có nên mua sản phẩm đó hay không có khả năng sẽ tiến hành mua vì sợ rằng nó sẽ biến mất và anh ta hoặc cô ta sẽ bỏ lỡ,” Dalakas giải thích.
3. Ngụy biện chi phí chìm (Sunk Cost Fallacy)
Trong kinh tế học, chi phí chìm là bất kỳ chi phí nào đã được phát sinh trong quá khứ và không thể thu hồi lại được. Trong trường hợp của một doanh nghiệp, ví dụ như các máy móc hoặc thiết bị đã được mua. Vì số tiền đó đã được chi tiêu, nó không được tính vào các quyết định chi tiêu trong tương lai.
Nhưng chi phí chìm cũng xuất hiện trong cuộc sống hàng ngày của chúng ta. Và đáng tiếc là đôi khi chúng ta đưa ra những quyết định chi tiêu tồi tệ dựa trên số tiền, thời gian hoặc công sức đã bỏ ra trong quá khứ. Điều này được gọi là ngụy biện chi phí chìm.
Một ví dụ phổ biến là thẻ thành viên phòng gym. Có thể bạn đã đăng ký vài tháng trước và phải trả một khoản phí khởi đầu lớn. Tuy nhiên, bạn không thực sự thích đi gym và hiếm khi đến đó. Dù vậy, bạn vẫn tiếp tục trả tiền hàng tháng vì không muốn “phí phạm” số tiền đã chi ra để có được thẻ thành viên.
Sự thật là bạn không thể lấy lại số tiền đó dù bạn có tiếp tục đi gym hay không. Vậy tại sao không tiết kiệm cho mình khoản phí thành viên trong tương lai và hủy ngay bây giờ?
Và việc mua thứ gì đó mà bạn không cần chỉ vì bạn đã mất cả ngày ở trung tâm mua sắm cũng không hợp lý. Dừng lại khi còn kịp.
4. Hiệu ứng mỏ neo (Anchoring)
Một nguyên tắc tâm lý khác khiến mọi người chi tiêu quá mức được gọi là “neo giá”, liên quan đến cách mọi người đánh giá các mức giá khi đưa ra quyết định mua hàng, theo Dalakas.
Ví dụ, giả sử bạn đang mua một món hàng với giá 100 đô la. Tuy nhiên, món hàng đó đang được giảm giá xuống còn 50 đô la. Rất có thể bạn sẽ tập trung vào mức giá ban đầu 100 đô la (mức giá neo) và do đó coi mức giá mới 50 đô la là một món hời ― ngay cả khi nó không phải vậy. Giá ban đầu có thể đã bị đẩy cao hoặc bạn có thể không thực sự cần chi tiền. “Bằng cách tập trung vào mức giá neo, chúng ta thực sự nghĩ nhiều hơn về 50 đô la chúng ta đang tiết kiệm hơn là số tiền 50 đô la chúng ta đang chi tiêu,” Dalakas nói.
5. Tăng cường xã hội (Social Facilitation)
Đôi khi việc ở gần người khác có thể giúp bạn đưa ra quyết định tốt hơn. Điều này được gọi là tăng cường xã hội, hoặc khi sự hiện diện của người khác thúc đẩy bạn đạt được kết quả tốt hơn. Ví dụ, bạn có thể chạy nhanh hơn nếu đang đua với người khác thay vì với đồng hồ hoặc làm việc hiệu quả hơn trong văn phòng so với ở nhà.
Nhưng khi nói đến việc chi tiêu, tăng cường xã hội có thể thực sự phản tác dụng. Đấu giá là một ví dụ hoàn hảo về cách mà sự hiện diện của người khác có thể khiến bạn chi tiêu nhiều hơn so với khi bạn ở một mình. Ý tưởng rằng những người khác cũng đang nhắm tới cùng một món đồ tạo ra sự kích thích tâm lý và khiến việc ra quyết định hợp lý trở nên khó khăn hơn. Nhưng bạn không cần phải tham gia vào cuộc đấu giá để tăng cường xã hội có hiệu lực; chỉ cần chi tiêu khi có người khác xung quanh cũng có thể khiến bạn đưa ra những quyết định không hợp lý.
Vì vậy, lần tới khi bạn thấy mình đang tham gia vào một cuộc chiến đấu giá hoặc trong một buổi mua sắm cùng bạn bè, hãy dành một chút thời gian để hít thở, làm chậm nhịp tim và xem xét lại liệu bạn có thực sự sẵn sàng chi tiêu nhiều như vậy không.
Happy Live biên dịch (Theo Huffpost)
Có thể bạn quan tâm
Bộ sách Sức mạnh tâm thức
ĐẶT SÁCH NGAY